Een heldhaftige dood

Fancioulle* was een bewonderenswaardige nar en bijna een vriend van de Vorst. Maar op mensen die zich beroepshalve aan het komische wijden, oefenen serieuze zaken een noodlottige aantrekkingskracht uit, en het mag dan vreemd lijken dat ideeën over vaderland en vrijheid de geest van een kluchtspeler totaal gaan beheersen, toch gebeurde het dat Fancioulle zich op een dag aansloot bij een samenzwering die door enkele ontevreden edelen was beraamd.

Er bestaan overal rechtschapen lieden die het gezag opmerkzaam maken op die zwartgallige individuen die vorsten willen afzetten en de maatschappij, zonder haar te raadplegen, opnieuw willen inrichten. De genoemde edelen en ook Fancioulle werden gearresteerd en veroordeeld tot een zekere dood.

Ik wil graag geloven dat de Vorst bijna ontstemd was toen hij ontdekte dat zijn favoriete komediespeler zich onder de rebellen bevond. De Vorst was niet beter of slechter dan een andere, maar een overmatige gevoeligheid maakte dat hij in veel gevallen wreder en heerszuchtiger was dan al zijn soortgenoten. Als hartstochtelijk liefhebber van de schone kunsten, waarvan hij overigens een groot kenner was, was zijn honger naar zingenot niet te bevredigen. Aangezien hij nogal onverschillig was ten aanzien van de mensen en de moraal, kende hij als waarachtig kunstenaar geen gevaarlijker vijand dan de Verveling. Vanwege zijn bizarre streven die dwingeland van de wereld te overwinnen of te ontvluchten, zou hij zeker door een streng geschiedschrijver als 'monster' zijn betiteld, als het in zijn rijk al toegestaan was voor een ander doel te schrijven dan voor het genoegen en voor de verbazing,* die een van de meest verfijnde vormen van het genoegen is. Het grote ongeluk van deze Vorst was dat hij nooit een toneel had dat groot genoeg was voor zijn genie. Er zijn jonge Nero's die verstikt raken binnen te nauwe grenzen en van wier naam en goede wil de komende eeuwen nooit weet zullen hebben. De onvoorzichtige Voorzienigheid had aan deze vorst eigenschappen geschonken die zijn Gebied ver te buiten gingen.

Plotseling ging het gerucht dat de heer aan alle samenzweerders gratie wilde verlenen. Dat gerucht ontstond door de aankondiging van een groot toneelspel, waarin Fancioulle zijn belangrijkste en beste rol moest spelen en waarbij, naar men zei, zelfs de veroordeelde edelen aanwezig zouden zijn. Dit was een duidelijk teken, zo voegden de oppervlakkige geesten eraan toe, dat de beledigde Vorst tot edelmoedigheid geneigd was.

Van een zo vanzelfsprekend en zo welbewust excentriek man kon men alles verwachten, zelfs deugdzaamheid, zelfs vergevensgezindheid, vooral als hij er onverwachte genoegens aan zou kunnen beleven. Maar voor hen die, zoals ik, verder in de diepten van deze merkwaardige en zieke ziel hadden kunnen doordringen, was het oneindig veel waarschijnlijker dat de Vorst de toneeltalenten van een ter dood veroordeelde wilde beoordelen. Hij wilde van de gelegenheid gebruik maken om een fysiologisch experiment uit te voeren dat van kapitaal belang was, en daarmee nagaan in hoeverre de gebruikelijke eigenschappen van een kunstenaar van aard konden veranderen of gewijzigd worden door de buitengewone situatie waarin hij zich bevond. Of er daarnaast in zijn ziel nog een min of meer vast voornemen bestond tot vergeving, is iets wat nooit is opgehelderd.

Toen eindelijk de grote dag was aangebroken, spreidde dit kleine hof al zijn pracht en praal tentoon. En als je het niet zelf gezien hebt, kun je je moeilijk voorstellen wat een bevoorrechte klasse van een kleine Staat met beperkte middelen al niet aan pracht kan laten zien bij een echt plechtige gelegenheid. Deze gelegenheid was dubbel plechtig: allereerst vanwege het betoverende van de uitgestalde luxe, vervolgens ook vanwege het morele en mysterieuze belang dat eraan gehecht werd.

De heer Fancioulle muntte vooral uit in rollen waarin geheel niet of slechts weinig werd gesproken, maar die vaak de hoofdrollen zijn in die feeërieke schouwspelen, die tot doel hebben het mysterie van het leven te symboliseren. Hij betrad lichtvoetig en met een volmaakt gemak het toneel, wat bij het edele publiek de gedachte aan mildheid en vergeving versterkte.

Wanneer men van een toneelspeler zegt: 'Dat is een goede toneelspeler', gebruikt men een formulering die inhoudt dat onder het gespeelde personage de toneelspeler nog valt waar te nemen, dat wil zeggen: kunstenaarschap, inspanning, wilskracht. Maar wanneer een toneelspeler erin zou slagen het personage dat hij moet uitbeelden zo nabij te komen als de beste beelden uit de oudheid de algemene en onbepaalde idee van schoonheid benaderen - gesteld dat zij door een wonder werden gewekt tot levende, lopende en ziende beelden — , dan zou dat zonder twijfel zeer bijzonder zijn, iets totaal onverwachts. Fancioulle belichaamde die avond het ideale zo volmaakt, dat men wel moest geloven dat het levend, bestaanbaar, werkelijk was. Deze grappenmaker liep heen en weer, lachte, huilde, kronkelde zich in bochten met een onverwoestbare aureool rond zijn hoofd. Die aureool was onzichtbaar voor iedereen, maar zichtbaar voor mij, en daarin mengden zich in een vreemde verbinding de stralen van de Kunst en de glorie van het Martelaarschap. Fancioulle bracht door een of andere bijzondere genade het goddelijke en het bovennatuurlijke tot uitdrukking, zelfs in de meest uitzinnige grappen. Mijn pen trilt en ik kan de tranen van een nog steeds aanwezige emotie niet bedwingen terwijl ik deze onvergetelijke

avond probeer te beschrijven. Fancioulle leverde mij op een afdoende en onweerlegbare manier het bewijs dat de vervoering van de Kunst als geen andere geschikt is om de verschrikkingen van de afgrond te verhullen; dat het genie met zoveel vreugde komedie kan spelen aan de rand van het graf, dat hij het graf niet ziet, zo is hij verloren in een paradijs dat iedere gedachte aan het graf en de vernietiging uitsluit.

Heel het publiek, hoe blasé en lichtzinnig het ook kon zijn, onderging al spoedig de dwingende almacht van de kunstenaar. Niemand dacht meer aan dood, rouw of terechtstellingen. Iedereen gaf zich zonder zorgen over aan de veelvuldige genoegens die een levend meesterwerk schenkt. De uitbarstingen van vreugde en bewondering deden herhaaldelijk de gewelven van het gebouw met de kracht van een aanhou­dende donder schudden. De Vorst zelf applaudisseerde in vervoering mee met zijn hof.

Toch was voor een scherpziende blik zijn vervoering niet onvermengd. Voelde hij zich in zijn macht van alleenheerser verslagen? Vernederd in zijn kunst om de harten tot ontzetting te brengen en de geesten te doen verstarren? Teleurgesteld in zijn verwachtingen en bedrogen in zijn berekeningen? Zulke veronderstellingen, die niet precies te verantwoorden, maar absoluut niet onverantwoord waren, kwamen bij mij op terwijl ik het gezicht van de Vorst beschouwde, waarop zich over de gewone bleekheid een ongewone bleekheid uitspreidde, zoals sneeuw zich uitspreidt over sneeuw. Zijn lippen werden steeds strakker en in zijn ogen brandde het licht van een inwendig vuur, dat leek op dat van afgunst en wrok, zelfs wanneer hij openlijk applaudisseerde voor de talenten van zijn oude vriend, de wonderlijke kluchtspeler, die zo'n goede klucht wist te maken van de dood. Op een zeker moment zag ik Zijne Hoogheid zich naar een jonge page achter hem buigen en hem iets in het oor fluisteren. Op het olijke gezichtje van het mooie kind verscheen een glimlach. Daarna verliet het ijlings de vorstelijke loge om zich te kwijten van een dringende opdracht.

Enkele minuten later onderbrak een scherp en langgerekt fluitsignaal Fancioulle in een van zijn beste momenten en het verscheurde tegelijkertijd oren en harten. En van de plaats in de zaal waar deze onverwachte afkeuring was afgevuurd, rende een kind dat zijn lachen niet kon bedwingen een gang in.

Fancioulle, geschokt, uit zijn droom gewekt, sloot eerst zijn ogen en sperde ze toen bijna onmiddellijk weer wagenwijd open. Daarna opende hij zijn mond als om krampachtig adem te halen, wankelde iets naar voren, dan iets naar achteren en viel toen morsdood op de planken neer.

Had het fluiten, als een zwaard zo snel, het werk van de beul in feite overgenomen? Had de vorst zelf de moorddadige werking van zijn list vermoed? Men mag eraan twijfelen. Betreurde hij zijn dierbare en onnavolgbare Fancioulle? Het is goed en billijk dit aan te nemen.

De schuldige edelen hadden voor de laatste keer genoten van de komedie. Diezelfde nacht nog werden ze uit het leven weggevaagd.

Sindsdien kwamen verscheidene mimespelers, die in verschillende landen terecht gewaardeerd werden, spelen voor het hof van ***, maar geen van hen kon de wonderbaarlijke talenten van Fancioulle evenaren, noch stijgen tot dezelfde gunst.

*****

Noten

Een heldhaftige dood

Dit is een van de langste prozagedichten van de bundel en een duidelijk voorbeeld hoe bij Baudelaire het genre de neiging heeft zich uit te breiden tot het korte verhaal. De invloed van Poe is daar niet vreemd aan. In de figuren van de vorst en de nar projecteert Baudelaire de twee kanten van zijn dichterschap. De nar vertegenwoordigt het streven naar het zuiver artistieke ideaal, de vorst vertegenwoordigt de ironie, de zekerheid dat het ideaal niet te bereiken is. Daarom moet iedere artistieke poging tijdig worden gerelativeerd.

Fancioulle: Wellicht heeft deze naam een speciale betekenis, aangezien fanciullo in het Italiaans 'kind' betekent. Voor Baudelaire bestond het genie in 'het welbewust terugvinden van het kind-zijn'.

verbazing: De verbazing (verwondering) is een van de sleutelbegrippen in de esthetica van Baudelaire. De verbazing is een onmisbare voorwaarde om het Schone te ervaren. In De Salon van 1859 omschrijft hij het aldus: De wens om te verbazen en om verbaasd te worden is heel legitiem. It is a happiness to wonder, verbaasd te zijn is een vorm van geluk"; maar ook, it is a happiness to dream, "dromen is een vorm van geluk". De hele kwestie is dus, als u erop zou staan dat ik u de titel van kunstenaar of kunstliefhebber verleen, met welke methoden u verbazing wilt wekken of voelen. Wat mooi is wekt altijd verbazing, maar om daarom te veronderstellen dat wat verbazing wekt altijd mooi is, zou absurd zijn.' Een van de middelen om verbazing te wekken is voor Baudelaire de afwisseling: 'Iets wat steeds nieuw is en ontkomt aan de schoolse analyse.' Vandaar ook zijn uitspraak: 'Het schone is altijd bizar.'

Une mort héroïque

Fancioulle était un admirable bouffon, et presque un des amis du Prince. Mais pour les personnes vouées par état au comique, les choses sérieuses ont de fatales attractions, et, bien qu'il puisse paraître bizarre que les idées de patrie et de liberté s'emparent despotiquement du cerveau d'un histrion, un jour Fancioulle entra dans une conspiration formée par quelques gentilshommes mécontents.

Il existe partout des hommes de bien pour dénoncer au pouvoir ces individus d'humeur atrabilaire qui veulent déposer les princes et opérer, sans la consulter, le déménagement d'une société. Les seigneurs en question furent arrêtés, ainsi que Fancioulle, et voués à une mort certaine.

]e croirais volontiers que le Prince fut presque fâché de trouver son comédien favori parmi les rebelles. Le Prince n'était ni meilleur ni pire qu'un autre; mais une excessive sensibilité le rendait, en beaucoup de cas, plus cruel et plus despote que tous ses pareils. Amoureux passionné des beaux-arts, excellent connaisseur d'ailleurs, il était vraiment insatiable de voluptés. Assez indifférent relativement aux hommes et à la morale, véritable artiste lui-même, il ne connaissait d'ennemi dangereux que l'Ennui, et les efforts bizarres qu'il faisait pour fuir ou pour vaincre ce tyran du monde lui auraient certainement attiré, de la part d'un historien sévère, l'épithète de 'monstre', s'il avait été permis, dans ses domaines, d'écrire quoi que ce fut qui ne tendît pas uniquement au plaisir ou à l'étonnement, qui est une des formes les plus délicates du plaisir. Le grand malheur de ce Prince fut qu'il n'eut jamais un théâtre assez vaste pour son génie. Il y a de jeunes Nérons qui étouffent dans des limites trop étroites, et dont les siècles à venir ignoreront toujours le nom et la bonne volonté. L'imprévoyante Providence avait donné à celui-ci des facultés plus grandes que ses Etats.

Tout d'un coup le bruit courut que le souverain voulait faire grâce à tous les conjurés; et l'origine de ce bruit fut l'annonce d'un grand spectacle ou Fancioulle devait jouer l'un de ses principaux et de ses meilleurs rôles, et auquel assisteraient même, disait-on, les gentilshommes condamnés; signe évident, ajoutaient les esprits superficiels, des tendances généreuses du Prince offensé.

De la part d'un homme aussi naturellement et volontairement excentrique, tout était possible, même la vertu, même la clémence, surtout s'il avait pu espérer y trouver des plaisirs inattendus. Mais pour ceux qui, comme moi, avaient pu pénétrer plus avant dans les profondeurs de cette âme curieuse et malade, il était infiniment plus probable que le Prince voulait juger de la valeur des talents scéniques d'un homme condamné à mort. Il voulait profiter de l'occasion pour faire une expérience physiologique d'un intérêt capital, et vérifier jusqu'à quel point les facultés habituelles d'un artiste pouvaient être altérées ou modifiées par la situation extraordinaire où il se trouvait; au-delà, existait-il dans son âme une intention plus ou moins arrêtée de clémence? C'est un point qui n'a jamais pu être éclairci.

Enfin, le grand jour arrivé, cette petite cour déploya toutes ses pompes, et Userait difficile de concevoir, à moins de l'avoir vu, tout ce que la classe privilégiée d'un petit Etat, à ressources restreintes, peut montrer de splendeurs pour une vraie solennité. Celle-là était doublement vraie, d'abord par la magie du luxe étalé, ensuite par l'intérêt moral et mystérieux qui y était attaché.

Le sieur Fancioulle excellait surtout dans les rôles muets ou peu chargés de paroles, qui sont souvent les principaux dans ces drames féeriques dont l'objet est de représenter symboliquement le mystère de la vie. Il entra en scène légèrement et avec une aisance parfaite, ce qui contribua à fortifier, dans le noble public, l'idée de douceur et de pardon.

Quand on dit d'un comédien: 'Voilà un bon comédien, on se sert d'une formule qui implique que sous le personnage se laisse encore deviner le comédien, c'est-à-dire l'art, l'effort, la volonté. Or, si un comédien arrivait à être, relativement au personnage qu'il est chargé d'exprimer, ce que les meilleures statues de l'antiquité, miraculeusement animées, vivantes, marchantes, voyantes, seraient relativement à l'idée générale et confuse de beauté, ce serait là, sans doute, un cas singulier et tout à fait imprévu. Fancioulle fut, ce soir-là, une parfaite idéalisation, qu'il était impossible de ne pas supposer vivante, possible, réelle. Ce bouffon allait, venait, riait, pleurait, se convulsait, avec une indestructible auréole autour de la tête, auréole invisible pour tous, mais visible pour moi, et où se mêlaient, dans un étrange amalgame, les rayons de l'Art et la gloire du Martyre. Fancioulle introduisait, par je ne sais quelle grâce spéciale, le divin et le surnaturel, jusque dans les plus extravagantes bouffonneries. Ma plume tremble, et des larmes d'une émotion toujours présente me montent aux yeux pendant que je cherche à vous décrire cette inoubliable soirée. Fancioulle me prouvait, d'une manière péremptoire, irréfutable, que l'ivresse de l'Art est plus apte que toute autre à voiler les terreurs du gouffre; que le génie peut jouer la comédie au bord de la tombe avec une joie qui l'empêche de voir la tombe, perdu, comme il est, dans un paradis excluant toute idée de tombe et de destruction.

Tout ce public, si blasé et frivole qu'il pût être, subit bientôt la toute-puissante domination de l'artiste. Personne ne rêva plus de mort, de deuil, ni de supplices. Chacun s'abandonna, sans inquiétude, aux voluptés multipliées que donne la vue d'un chef-d'œuvre d'art vivant. Les explosions de la joie et de l'admiration ébranlèrent à plusieurs reprises les voûtes de l'édifice avec l'énergie d'un tonnerre continu. Le Prince lui-même, enivré, mêla ses applaudissements à ceux de sa cour.

Cependant, pour un œil clairvoyant, son ivresse, à lui, n'était pas sans mélange. Se sentait-il vaincu dans son pouvoir de despote? humilié dans son art de terrifier les cœurs et d'engourdir les esprits? Frustré de ses espérances et bafoué dans ses prévisions? De telles suppositions non exactement justifiées, mais non absolument injustifiables, traversèrent mon esprit pendant que je contemplais le visage du Prince, sur lequel une pâleur nouvelle s'ajoutait sans cesse à sa pâleur habituelle comme la neige s'ajoute à la neige. Ses lèvres se resserraient de plus en plus, et ses yeux s'éclairaient d'un feu intérieur semblable à celui de la jalousie et de la rancune, même pendant qu'il applaudissait ostensiblement les talents de son vieil ami, l'étrange bouffon, qui bouffonnait si bien la mort. A un certain moment, je vis Son Altesse se pencher vers un petit page, placé derrière elle, et lui parler à l'oreille. La physionomie espiègle du joli enfant s'illumina d'un sourire;

et puis il quitta vivement la loge princière comme pour s'acquitter d'une commission urgente.

Quelques minutes plus tard un coup de sifflet aigu, prolongé, interrompit Fancioulle dans un de ses meilleurs moments, et déchira à la fois les oreilles et les cœurs. Et de l'endroit de la salle d'où avait jailli cette désapprobation inattendue, un enfant se précipitait dans un corridor avec des rires étouffés.

Fancioulle, secoué, réveillé dans son rêve, ferma d'abord les yeux, puis les rouvrit presque aussitôt, démesurément agrandis, ouvrit ensuite la bouche comme pour respirer convulsivement, chancela un peu en avant, un peu en arrière, et puis tomba roide mort sur les planches.

Le sifflet, rapide comme un glaive, avait-il réellement frustré le bourreau? Le Prince avait-il lui-même deviné toute l'homicide efficacité de sa ruse? Il est permis d'en douter. Regretta-t-il son cher et inimitable Fancioulle? Il est doux et légitime de le croire.

Les gentilshommes coupables avaient joui pour la dernière fois du spectacle de la comédie. Dans la même nuit ils furent effacés de la vie.

Depuis lors, plusieurs mimes, justement appréciés dans différents pays, sont venus jouer devant la cour de ***; mais aucun d'eux n'a pu rappeler les merveilleux talents de Fancioulle, ni s'élever jusqu'à la même faveur.