Op deze plaatsen in het bijzonder richten de dichter en
de filosoof hun gretige vermoedens. Daar vinden ze zeker iets van hun gading.
Want een plaats die ze de moeite van een bezoek beslist niet waard vinden is,
zoals ik zojuist al suggereerde, de vreugde van de rijken. Die holle drukte
heeft niets wat hen aantrekt. Ze voelen zich daarentegen onweerstaanbaar
gedreven tot alles wat zwak, vervallen, diep bedroefd of verweesd is.
Een geoefend oog vergist zich nooit in zulke zaken. In
die strakke of terneergeslagen gelaatstrekken, in die ogen die hol en dof zijn
of waarin de laatste flitsen van de strijd nog nagloeien, in die vele diepe
rimpels, in die trage of hortende tred ontcijfert het onmiddellijk de talloze
geschiedenissen van bedrogen liefde, miskende toewijding, niet beloonde
inspanning, nederig en zwijgend verdragen honger en kou.
Hebt u wel eens naar weduwen gekeken, arme weduwen, op
die verlaten banken? Ze zijn, of ze nu wel of niet in de rouw zijn, gemakkelijk
te herkennen. Er is overigens in de rouwkleding van de arme altijd iets wat
ontbreekt, een afwezigheid van harmonie die hem nog deerniswekkender maakt. Hij
is genoodzaakt te bezuinigen op zijn leed. De rijke draagt het zijne in vol
ornaat.
Welke weduwe is het treurigst of het meest betreurenswaardig,
zij die een kind aan de hand meevoert met wie zij haar mijmeringen niet kan
delen, of zij die helemaal alleen is? Ik weet het niet... Het is me eens
overkomen dat ik zo'n door het leed getroffen oude vrouw urenlang volgde. Zij
liep stijf en kaarsrecht onder haar kleine versleten omslagdoek en heel haar
wezen drukte een stoïcijnse waardigheid uit.
Het was duidelijk dat haar absolute eenzaamheid haar
veroordeelde tot gewoonten die eigen zijn aan oude alleenstaanden, en haar
strenge gedrag had door zijn mannelijke karakter iets prikkelends en
geheimzinnigs. Ze at, God weet wat, in een of ander armoedig café. Ik volgde
haar naar het leeslokaal en bespiedde haar langdurig. Met snel zoekende ogen,
die ooit door tranen werden verzengd, speurde ze de kranten na op nieuws dat
voor haar van zwaarwegend en persoonlijk belang was.
In de namiddag ten slotte ging ze onder een betoverende
herfsthemel, zo'n lucht waaruit weemoed en herinnering overvloedig neerdalen,
wat achteraf in een park zitten om ver weg van de massa te luisteren naar een
concert waar militaire muziekkorpsen de bewoners van Parijs op onthalen.
Dat was waarschijnlijk de kleine uitspatting van deze
onschuldige oude vrouw (of deze gelouterde oude vrouw), de welverdiende troost
voor een van die zware dagen zonder vriend, zonder aanspraak, zonder vreugde,
zonder vertrouweling, dagen die God, al jaren lang misschien, op haar liet
neervallen, driehonderdvijfenzestig keer per jaar.
Nog een ander geval:
Ik kan het nooit laten een zo niet meevoelende, dan toch
minstens nieuwsgierige blik te werpen op de menigte paria's die zich bij een
openluchtconcert rond de omheining verdringt. Het orkest strooit feestelijke,
jubelende of wellustige klanken door de nacht. Jurken slepen en glanzen,
blikken kruisen elkaar, zij die hun tijd in ledigheid doorbrengen en moe zijn
van het nietsdoen wiegelen op en neer en doen alsof ze de muziek loom
savoureren. Hier is alles rijkdom en geluk, alles ademt een onbezorgd genieten
van het leven, alles, behalve de aanblik van dat gepeupel dat daarginds tegen
de buitenhekken leunt en gratis, naar de luimen van de wind, flarden muziek
opvangt en naar de fonkelende gloed daarbinnen kijkt.
Het is altijd interessant om in de ogen van de armen de
vreugde van de rijken weerkaatst te zien. Maar die dag bemerkte ik tussen dat
volk in katoenen kielen een figuur, wier voornaamheid een schril contrast
vormde met heel de triviale omgeving.
Het was een grote, statige vrouw, zo voornaam in haar
hele houding dat ik me niet kan herinneren in de collecties aristocratische
schoonheden uit het verleden ooit haar gelijke gezien te hebben. Om heel haar
persoon hing een geur van verheven deugdzaamheid. Haar trieste en vermagerde
gezicht was in volmaakte overeenstemming met haar kleding van zware rouw. Net
als het volk waaronder ze zich had gemengd en dat ze niet zag, ging ook zij op
in het schouwspel van die lichtende wereld en ze luisterde, terwijl ze haar
hoofd zachtjes op en neer bewoog.
Een opvallende verschijning! 'Het is zeker,' zei ik bij
mezelf, 'dat deze armoede, als er van armoede al sprake is, geen schraperige
zuinigheid duldt. Een zo edel gezicht vertelt me dat. Waarom blijft ze dan
vrijwillig in een omgeving waar zij zo overduidelijk uit de toon valt?'
Maar toen ik nieuwsgierig langs haar liep, dacht ik de
reden ervan te kunnen raden. De rijzige weduwe hield een kind aan haar hand dat
evenals zijzelf in het zwart was gekleed. Ook al was de toegangsprijs niet
hoog, dat geld was misschien net voldoende om iets te betalen wat het kind
nodig had, of liever nog, iets wat overbodig was, een stuk speelgoed.
En ze zal te voet naar huis zijn gegaan, peinzend en
mijmerend, alleen, altijd alleen, want het kind is druk, op zichzelf betrokken,
zonder tederheid en zonder geduld. En het kan zelfs niet eens, als het simpele
dier, als de hond en de kat, een vertrouweling zijn in de eenzame smart.
Noot
Vauvenarges: Luc de Clapiers, marquis de Vauvenargues (1715-1747), Frans moralist. Auteur
van Maximes (1746). Baudelaire doelt
hier op een passage uit Réflexions sur
divers sujets over de verborgen misère.
Les veuves
Vauvenargues dit que dans les jardins publics il est des
allées hantées principalement par l'ambition déçue, par les inventeurs
malheureux, par les gloires avortées, par les cœurs brisés, par toutes ces âmes
tumultueuses et fermées, en qui grondent encore les derniers soupirs d'un
orage, et qui reculent loin du regard insolent des joyeux et des oisifs. Ces
retraites ombreuses sont les rendez-vous des éclopés de la vie.
C'est surtout vers ces lieux que le poète et le
philosophe aiment diriger leurs avides conjectures. Il y a là une pâture
certaine. Car s'il est une place qu'ils dédaignent de visiter, comme je
l'insinuais tout à l'heure, c'est surtout la joie des riches. Cette turbulence
dans le vide n'a rien qui les attire. Au contraire, ils se sentent
irrésistiblement entraînés vers tout ce qui est faible, ruiné, contristé,
orphelin.
Un œil expérimenté ne s'y trompe jamais. Dans ces traits
rigides ou abattus, dans ces yeux caves et ternes, ou brillants des derniers
éclairs de la lutte, dans ces rides profondes et nombreuses, dans ces démarches
si lentes ou si saccadées, il déchiffre tout de suite les innombrables légendes
de l'amour trompé, du dévouement méconnu, des efforts non récompensés, de la
faim et du froid humblement, silencieusement supportés.
Avez-vous quelquefois aperçu des veuves sur ces bancs
solitaires, des veuves pauvres? Qu'elles soient en deuil ou non, il est facile
de les reconnaître. D'ailleurs il y a toujours dans le deuil du pauvre quelque
chose qui manque, une absence d'harmonie qui le rend plus navrant. Il est
contraint de lésiner sur sa douleur. Le riche porte la sienne au grand complet.
Quelle est la veuve la plus triste et la plus
attristante, celle qui traîne à sa main un bambin avec qui elle ne peut pas
partager sa rêverie, ou celle qui est tout à fait seule? Je ne sais... Il m'est
arrivé une fois de suivre pendant de longues heures une vieille affligée de
cette espèce; celle-là roide, droite, sous un petit châle usé, portait dans
tout son être une fierté de stoïcienne.
Elle était évidemment condamnée, par une absolue
solitude, à des habitudes de vieux célibataire, et le caractère masculin de ses
mœurs ajoutait un piquant mystérieux à leur austérité. Je ne sais dans quel
misérable café et de quelle façon elle déjeuna. Je la suivis au cabinet de
lecture; et je l'épiai longtemps pendant qu'elle cherchait dans les gazettes,
avec des yeux actifs, jadis brûlés par les larmes, des nouvelles d'un intérêt
puissant et personnel.
Enfin, dans l'après-midi, sous un ciel d'automne
charmant, un de ces ciels d'où descendent enfouie les regrets et les souvenirs,
elle s'assit à l'écart dans un jardin, pour entendre, loin de la foule, un de
ces concerts dont la musique des régiments gratifie le peuple parisien.
C'était sans doute là la petite débauche de cette vieille
innocente (ou de cette vieille purifiée), la consolation bien gagnée d'une de
ces lourdes journées sans ami, sans causerie, sans joie, sans confident, que
Dieu laissait tomber sur elle, depuis bien des ans peut-être ! trois cent
soixante-cinq fois par an.
Une autre encore:
Je ne puis jamais m'empêcher de jeter un regard, sinon
universellement sympathique, au moins curieux, sur la foule de parias qui se
pressent autour de l'enceinte d'un concert public. L'orchestre jette à travers
la nuit des chants de fête, de triomphe ou de volupté. Les robes traînent en
miroitant; les regards se croisent; les oisifs, fatigués de n'avoir rien fait,
se dandinent, feignant de déguster indolemment la musique. Ici rien que de
riche, d'heureux; rien qui ne respire et n'inspire l'insouciance et le plaisir
de se laisser vivre; rien, excepté l'aspect de cette tourbe qui s'appuie là-bas
sur la barrière extérieure, attrapant gratis, au gré du vent, un lambeau de
musique, et regardant l'étincelante fournaise intérieure.
C'est toujours chose intéressante que ce reflet de la
joie du riche au fond de l'œil du pauvre. Mais ce jour-là, à travers ce peuple
vêtu de blouses et d'indienne, j'aperçus un être dont la noblesse faisait un
éclatant contraste avec toute la trivialité environnante.
C'était une femme grande, majestueuse, et si noble dans
tout son air, que je n'ai pas souvenir d'avoir vu sa pareille dans les
collections des aristocratiques beautés du passé. Un parfum de hautaine vertu
émanait de toute sa personne. Son visage, triste et amaigri, était en parfaite
accordance avec le grand deuil dont elle était revêtue. Elle aussi, comme la
plèbe à laquelle elle s'était mêlée et qu'elle ne voyait pas, elle regardait le
monde lumineux avec un œil profond, et elle écoutait en hochant doucement la
tête.
Singulière vision! 'A coup sûr', me dis-je, 'cette
pauvreté là, si pauvreté il y a, ne doit pas admettre l'économie sordide; un si
noble visage m'en répond. Pourquoi donc reste-t-elle volontairement dans un
milieu où elle fait une tache si éclatante?'
Mais en passant curieusement auprès d'elle, je crus en
deviner la raison. la grande veuve tenait par la main un enfant comme elle vêtu
de noir; si modique que fût le prix d'entrée, ce prix suffisait peut-être pour
payer un des besoins du petit être, mieux encore, une superfluité, un jouet.
Et elle sera rentrée à pied, méditant et rêvant, seule,
toujours seule; car l'enfant est turbulent, égoïste, sans douceur et sans
patience; et il ne peut même pas, comme le pur animal, comme le chien et le
chat, servir de confident aux douleurs solitaires.